گندم به دلیل سهم بالا در سبد خانوارها از کالاهای استراتژیک کشور می باشد و حجم زیادی از حمل و نقل بار در کشور به حمل گندم اختصاص دارد. کاهش هزینه های حمل گندم و تامین به موقع آن و ایجاد یک ساز و کار مدیریتی هوشمند و فناورانه برای حمل آن در شرایط اقتصادی کشور بسیار مهم است.
ویژگیهای گندم از جمله ۱ – جابجایی فله ۲- پراکندگی زیاد مراکز تولید و بارگیری آن،بر خلاف سایر صنایع که تولید متمرکز است و ممکن است به راحتی در یا نزدیک کریدورهای باری اصلی قرار گیرد، گندم به شدت پراکنده است و وابستگی قابل توجهی به جاده های روستایی و شهرستانی دارد. ۳- پراکندگی مراکز ذخیره سازی و نقاط توزیع استانی، ۴- فصلی بودن تولید گندم و ۵- عدم وجود مدهای دیگر حمل و نقل بجز جاده ای و نیز ۵- استراتژیک بودن این کالا در کشور، تامین به موقع ناوگان مناسب برای حمل محموله های گندم در بازه زمانی مناسب نیازمند برنامه ریزی گسترده در ماه های قبل از دوران برداشت این محصول است.
در شبکه توزیع فعلی کشور تمامی جابجایی های گندم به صورت مستقیم است، یعنی هر زمان شهری گندم نیاز دارد، از شهری که مازاد دارد، گندم دریافت می کند. در زمینه واردات نیز به همین صورت تامین میشود. با وجود چنین جابجایی های گسترده ای برنامه ریزی و مدیریت صحیح، به منظور کاهش هزینه حمل و نقل گندم و به تبع آن کاهش قیمت تمام شده نان و سایر فرآورده های گندم بسیار مهم است. حذف یارانه و افزایش سهم بخش خصوصی در شبکه توزیع گندم و نان طی سالیان اخیر، توجه بیشتر به کاهش هزینه های حمل و نقل را الزامی می کند.
در کشورهای پیشرفته حمل گندم بین مراکز تولیدی و مراکز ذخیره سازی غالبا توسط ریل انجام می گیرد که سبب صرفه جویی قابل توجهی در هزینه های حمل و نیز زمان بارگیری، حمل و تخلیه می شود، اما در برخی از کشورهای در حال توسعه، گندم و سایر غلات توسط کامیون و تریلی حمل می شود. بایستی طوری برنامه ریزی شود که
۱) کاهش و تسهیل هزینه های ساخت شبکه حمل و نقل
۲) متمرکز کردن جابجایی و طبقه بندی جریانها
۳) توانایی کسب مزایای مقیاس اقتصادی با تجمیع تقاضاها بر روی لینکهای کمتر
هنگام برداشت و حمل گندم به مراکز خرید، کشاورزان بر رعایت اصول صحیح برداشت و حمل نظارت می کنند تا از بروز ضایعات این محصول جلوگیری کنند. همچنین هنگام حمل یا کامیون، بایستی از سالم بودن اتاق آن اطمینان حاصل شود و بعد از بارگیری، راننده بایستی پوشش و چادر مناسب روی بار بکشد تا بر اثر باد، ریزش نداشته باشد.
هزینه حمل گندم
هزینه حمل هر کالا به عوامل متعددی از جمله نوع وسیله حمل، فاصله بین مبدا و مقصد، تعداد وسایل نقلیه موجود، حجم کالای آماده حمل و شرایط و موقعیت جغرافیایی راهها بستگی دارد. با توجه به نبود زیرساختهای ریلی کافی حمل و نقل گندم کشاورزان از طریق حمل و نقل جاده ای صورت می گیرد. بنابراین میانگین کرایه حمل کالا توسط کامیون و سایر بارگیری هایی که در حمل گندم از آنها استفاده می شود ملاک عمل باشد.
معمولا با افزایش فاصله بین دو ناحیه هزینه حمل هر تن کیلومتر کالا کاهش می یابد زیرا هزینه بارگیری و تخلیه کامیون ثابت می باشند. بنابراین می توان یک تابع هزینه که نشان دهنده رابطه بین مسافت و هزینه حمل هر کالا بر کیلومتر می باشد را برآورد و در تابع هدف وارد نمود. اما با بررسی های بعمل آمده مشخص گردید که عوامل دیگری از قبیل تعداد وسایل نقلیه موجود در هر استان، میزان کالای آماده حمل و موقعیت جغرافیایی هر استان، نقش مهم و تعیین کننده ای در نرخ کرایه حمل هر تن کیلومتر کالا دارد و در صورت تخمین یک تابع، اختلاف بین استانها (از لحاظ عوامل یاد شده) نادیده گرفته می شود. بنابراین بهترین راه قیمت گذاری استفاده از میانگین کرایه حمل هر تن کیلومتر کالا بر حسب استان مبدا می باشد.
وضعیت تولید گندم در ایران از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۴۰۰
منبع: آمار بانک مرکزی
زنجیره تامین گندم در ایران
نظر به اهمیت و جایگاه استراتژیک گندم در سبد کالاهای مصرفی، قسمت اعظم بازار این کالا تحت کنترل دولت قرار دارد. گندم مصرفی مورد نیاز کشور از دو منبع تولیدات داخلی و واردات تأمین می گردد. بخشی از گندم تولید شده در داخل به اشکال مختلف (تأمین نان صرفی روستایی، بذر و خوراک دام) مورد استفاده کشاورزان قرار گرفته و بقیه با قیمت تضمینی توسط شبکه تعاون روستایی و شرکت بازرگانی دولتی ایران سازمان غله سابق) خریداری می شود. شبکه تعاون روستایی گندم مازاد بر نیاز کشاورزان را به دو روش حمل مستقیم و حمل غیر مستقیم خریداری می کند. در روش حمل مستقیم، گندم مستقیما از مزارع به سیلوها و مراکز ذخیره سازی حمل می شود. اما در روش حمل غیر مستقیم، کشاورزان خرده پا گندم خود را به مراکز خرید شرکتهای تعاونی روستایی حمل نموده و سپس توسط شرکت به سیلوها فرستاده می شود.
سالانه مقدار قابل ملاحظه ای گندم از مراکز خرید داخلی و بنادر به مراکز ذخیره سازی کشور حمل و از آنجا به کارخانجات آرد و مراکز مصرف توزیع می گردد. طبق آمار موجود در سال ۱۳۷۹ بیشترین حجم جابجایی کالا بعد از سیمان به گندم اختصاص داشت (۶/۵
درصد از کل کالاهای حمل شده در کشور). در این سال ۴۶۵۳۹۳۶ تن گندم مازاد بر مصرف کشاورزان توسط سازمان مرکزی تعاون روستایی و شرکت بازرگانی دولتی ایران خریداری شد. میزان واردات گندم ۹۳۶۹۰۰۰ تن و میزان گندم مصرفی توزیع شده توسط سازمان غله ۱۰۲۹۹۷۲۹ تن و همچنین ظرفیت در دست بهره برداری مراکز ذخیره سازی گندم ۴۰۰۰ ۴۵۵ تن بوده است
حمل و نقل گندم را می توان در دو بعد بلندمدت و کوتاه مدت مورد بررسی قرار داد. در مطالعات بلندمدت، مکان بهینه سیلوها و مراکز ذخیره سازی با رویکرد حمل و نقل تعیین می گردند اما در افق برنامه ریزی کوتاه مدت، با فرض معلوم بودن ظرفیت مراکز ذخیره سازی و سایر عوامل موثر بر حمل و نقل از قبیل میزان، محل و زمان تولیدات داخلی، واردات، مصرف، ساختار و ظرفیت ناوگان ترابری) برنامه بهینه حمل و نقل تعیین می گردد.
تولید گندم در سال ۱۴۰۰، کاهش قابل توجهی را نسبت به سال گذشته و سال های گذشته خواهد داشت زیرا برخی کشاورزان، تمایلی به تحویل این محصول به سیلوهای دولتی به دلیل نرخ پایینی که دولت تعیین کرده، ندارند. همچنین به نظر می رسد با توجه به آسیب مزارع دیم استان های جنوبی مقداری گندم برای ذخایر استراتژیک باید وارد شود. بررسی روند تولید گندم و هزینه آن براساس آمارهای اعلام شده تعیین قیمت مناسب توسط دولت برای خرید تضمینی محصول از کشاورز، یک عامل بسیار مهم و تاثیرگذار بر حجم تولید آن تلقی می شود.
سیلوهای دولتی، سیلوهای بخش خصوصی و کارخانه های آرد سازی مراکز دارای فضاهای ذخیره سازی استاندارد برای نگهداری طولانی مدت گندم در طول سال هستند
